LTS: Từ hôm nay, tôi sẽ lần lượt đăng tải toàn bộ bản dịch công trình Dẫn nhập lý luận văn học của Jonathan Culler. Khi bắt tay vào dịch công trình này, tôi đã tự biết rằng, đây là điều vượt quá khả năng hiểu biết hiện thời cũng như vốn tiếng Anh hết sức khiêm tốn của cá nhân tôi. Phải chăng ấy là sự liều lĩnh, mạo hiểm của kẻ không tự lượng sức!? Có thể là vậy, nhưng tôi tin, một ngày nào đó, tôi sẽ còn trở lại, để biên tập, chỉnh sửa, và hoàn thiện dần dần bản dịch chắc hẳn còn rất nhiều sai sót này. Dẫu sao, nó cũng là một kỷ niệm, cho những ngày tháng rảnh rỗi, khi tuổi 30 đang về.
………………………………………………
Lời mở đầu
Nhiều công trình dẫn luận về lý luận văn học trình bày hàng loạt các “trường phái” phê bình. Lý luận được xem như một chuỗi cách tiếp cận đua tranh nhau, mỗi cách tiếp cận với những đề xuất và lập trường lý luận riêng. Nhưng các trào lưu lý luận mà những dẫn luận ấy nhận diện - chẳng hạn như cấu trúc luận, giải cấu trúc, nữ quyền luận, phân tâm học, chủ nghĩa Marx và tân duy sử - có nhiều điểm gặp gỡ. Đó là lý do vì sao mọi người nói về “lý luận”, chứ không chỉ là những lý luận chuyên biệt. Để giới thiệu lý luận, tốt nhất là trao đổi về những vấn đề và những khẳng nhận chung, hơn là khảo sát các trường phái lý luận. Sẽ phù hợp hơn, khi trao đổi về những tranh luận quan trọng, không đem đối lập trường phái này với trường phái khác nhưng vẫn có thể bộc lộ những khác biệt cơ bản của các trào lưu. Xem lý luận đương đại như một tập hợp những hướng tiếp cận đua tranh hay những phương pháp diễn giải sẽ làm mất đi rất nhiều ảnh hưởng và sự thú vị của nó - điều bắt nguồn từ những thách thức to lớn của nó đối với quan niệm phổ biến, bắt nguồn từ những khám phá của nó về việc ý nghĩa được tạo ra như thế nào và bản sắc con người hình thành ra sao. Tôi thích cách đề cập đến một chuỗi đề tài, tập trung vào những vấn đề quan trọng và những tranh luận về chúng, tập trung vào những điều tôi nghĩ đã được nói đến.
Tuy nhiên, bất cứ ai đọc một cuốn dẫn nhập về lý luận văn học đều có quyền mong đợi những giải thích thuật ngữ, chẳng hạn, cấu trúc luận và giải cấu trúc luận. Tôi cung cấp những tóm lược ngắn gọn về những trào lưu và trường phái phê bình chính ở phần Phụ lục - phần có thể đọc trước hay để cuối, hoặc tham khảo sau này. Chúc vui!
Chương 1. Lý luận là gì?
Trong nghiên cứu văn hóa và văn học ngày nay, có rất nhiều trao đổi về lý luận - không phải là lý luận văn học, xin nhớ kỹ; chỉ là “lý luận” đơn thuần. Với những ai ngoại đạo, cách dùng này dường như rất kỳ quặc. Bạn muốn hỏi: “Lý luận của cái gì?”. Thật khó trả lời. Nó không phải là lý luận của bất kỳ cái gì nói riêng, cũng không là lý luận bao quát của mọi thứ nói chung. Đôi khi, lý luận dường như kém quan trọng hơn là những hành vi - điều bạn làm hay không làm. Bạn có thể bị cuốn hút vào lý luận, bạn có thể dạy hoặc tìm hiểu lý luận; bạn có thể ghét lý luận hoặc e dè nó. Dù vậy, chẳng điều gì trong số đó giúp bạn hiểu lý luận là gì?
“Lý luận” mà chúng ta nói, đã thay đổi tận gốc bản chất của nghiên cứu văn học, trừ những ai bảo rằng đó không phải là lý luận văn học - lập luận mang tính hệ thống về bản chất của văn học và những phương cách phân tích nó. Khi người ta phàn nàn rằng, giờ đây có quá nhiều lý luận trong nghiên cứu văn học, họ không muốn nhắc nhiều đến những suy ngẫm có hệ thống về bản chất của văn học, hay chẳng hạn: tranh luận về những đặc trưng của ngôn từ. Ngược lại, họ có những quan điểm khác.
Điều họ nghĩ có thể hoàn toàn đúng: có quá nhiều trao đổi về những vấn đề phi văn học, quá nhiều tranh cãi về những vấn đề chung ít dính líu tới văn học, quá nhiều cách đọc những văn bản triết học, chính trị, phân tâm học khó nhằn. Lý luận là một mớ, gần như những cái tên nước ngoài, chẳng hạn: Jacques Derrida, Michel Foucault, Lure Irigaray, Jacques Lacan, Judith Butler, Louis Athusser, Gayatri Spivak.
Thuật ngữ lý luận
Vậy lý luận là gì? Một phần của vấn đề nằm ngay trong bản thân thuật ngữ lý luận, vốn biểu thị qua hai phương diện. Một mặt, chẳng hạn, chúng ta nói về “thuyết tương đối” - một tập hợp những nhận định đã được xác lập. Mặc khác, đó là cách dùng thông dụng nhất của từ lý luận.
“Tại sao Laura và Michael chia tay?”
“À, lý luận của tôi là…”
Ở đây, lý luận có nghĩa là gì? Thứ nhất, lý luận biểu thị “sự suy đoán”. Nhưng lý luận không giống như một suy đoán. “Suy đoán của tôi là…” cho thấy rằng: đó là một câu trả lời đúng, điều tôi biết được không phải do ngẫu nhiên. “Suy đoán của tôi là. Laura cảm thấy mệt mỏi với sự xoi mói của Michael, nhưng chúng ta sẽ tìm hiểu cho rõ khi Mary - người bạn của họ đến đây”. Ngược lại, lý luận là sự suy đoán, nhưng có thể không bị ảnh hưởng bởi điều Mary nói - một lời giải thích khó có thể chứng minh là thật hay giả.
. “Lý luận của tôi là…” cũng đề xuất một sự giải thích không chắc chắn. Ta không trông chờ người nói tiếp tục: “Lý luận của tôi là vì Michael đang dan díu với Samantha”. Điều ấy không được coi là một lý luận. Gần như, không đòi hỏi sự bén nhạy có tính lý luận để kết luận như vậy nếu Michael đang dan díu với Samantha, có thể đã có sự liên hệ qua thái độ của Laura đối với Michael. Thật thú vị, nếu người nói định nói, “Lý luận của tôi là vì Michael đang dan díu với Samantha”, bỗng dưng, sự tồn tại của cuộc tình này trở thành vấn đề có tính phỏng đoán, không còn chắc chắn, và do đó là một giả thuyết. Nhưng nhìn chung, để được coi là lý luận, không phải chỉ là một lời giải thích không chắc chắn; nó cần liên quan đến một sự phức tạp nào đó: “Lý luận của tôi là Laura luôn thầm yêu người bố của mình và Michael chẳng bao giờ trở thành được người như thế”. Lý luận phải hơn một giả thuyết: nó không thể chắc chắn; nó dính líu tới những quan hệ phức tạp của một hình thức tổ chức giữa các yếu tố; và không dễ khẳng nhận hay bác bỏ. Nếu ta có những yếu tố này trong tâm trí, danh từ lý luận sẽ trở nên dễ hiểu hơn. (Còn tiếp)
Lê Minh Kha dịch từ Literary Theory: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 1997; Reissue edition (June 15, 2000)
