Vợ chồng A phủ - mùa xuân Trên Tây Bắc! Ôi mười năm Tây Bắc Xứ thiêng liêng rừng núi đã anh hùng
Nơi máu rỏ tâm hồn ta thấm đất Nay dạt dào đã chín trái đầu xuân
Đó là những vần thơ dạt dào của nhà thơ Chế Lan Viên khi viết về Tây Bắc - vùng đất trời mây non nước, sớm sương muối, sương mù, trưa hoe hoe nắng, tối tù mù mây. Tây Bắc đã trở thành nơi gửi gắm tâm tình của biết bao trái tim nghệ sĩ, Tô Hoài đã từng thốt lên rằng “đất và người Tây Bắc đã để thương để nhớ trong tôi”, niềm thương, nỗi nhớ ấy đã tạo nên những áng văn lay động bao trái tim độc giả. Với ông, “viết văn là một quá trình đấu tranh để nói ra sự thật. Đã là sự thật thì không tầm thường, cho dù phải đập vỡ những thần tượng trong lòng người đọc”. Chính bởi quan niệm sáng tác thẳng thắn, chân thành đó trong nghệ thuật, “Vợ chồng A Phủ” đã ra đời và ở lại trong khu vườn văn học Việt Nam như một bông hoa rực rỡ, tỏa ngát giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo sâu sắc. Một tác phẩm viết về mảnh đất Tây Bắc rộng lớn lấp lánh vẻ đẹp của con người ở vùng núi cao không cam chịu sự chà đạp, áp bức của bọn thực dân, chúa đất mà vùng lên phản kháng giành lại cuộc sống tự do được Tô Hoài khắc họa rõ nét ở nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân.
“Vợ chồng A phủ là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Tô Hoài, được sáng tác năm 1952, in trong tập “Truyện Tây Bắc”.Tác phẩm là thành quả của chuyến đi thực tế tám tháng cùng ăn, cùng ở, cùng chia sẻ và gắn bó nghĩa tình với đồng bào các dân tộc thiểu số từ khu du kích trên núi cao đến các bản làng mới giải phóng. Và chính những trải nghiệm đầy ý nghĩa khi sống cùng đồng bào miền núi, từ những hiện thực đời sống và vẻ đẹp tâm hồn với những phong tục văn hóa của dân tộc vùng cao đã là nguồn cảm hứng để Tô Hoài thổi hồn vào tác phẩm Vợ chồng A Phủ để xây dựng thành công hình ảnh nhân vật Mị.
Mị là bông hoa ngát hương của núi rừng Tây Bắc. Cô có một cuộc sống tự do, hạnh phúc, vô tư giữa tháng ngày tuổi trẻ. Mị mồ côi mẹ, ở với cha già nhưng Mị rất giàu lòng hiếu thảo, có tình yêu lao động, yêu tự do và giàu lòng tự trọng. Vì đẹp người đẹp nết nên Mị được nhiều chàng trai trong vùng để mắt tới. Tương lai của cô lẽ ra sẽ tốt lành, yên ấm, nhưng chỉ vì món nợ truyền đời của cha mẹ mà Mị bị bắt về làm con dâu trừ nợ cho nhà thống lí Pá Tra. Tuổi xuân của Mị đã bị A Sử, gã con trai xấc xược và hung bạo tước đoạt, giày xéo. Quãng đời Mị sống trong nhà thống lí là chuỗi dài những đọa đày, tủi nhục. Tuy danh nghĩa là con dâu nhà quan lớn nhưng thực chất Mị chỉ là đầy tớ, nô lệ, bị coi rẻ hơn cả con trâu, con ngựa. Đau khổ, cực nhục đã cướp mất tuổi xuân của Mị, biến cô thành kẻ nhẫn nhịn và cam chịu. Lúc mới bị bắt về, Mị phản ứng quyết liệt, định ăn lá ngón tự tử, nhưng rồi thương xót cha già, Mị không đành lòng chết. Đời Mị cứ thế lặng lẽ trôi đi.
Cuộc sống không còn ý nghĩa. Cô sống mà như đã chết. Đau khổ triền miên đã làm cho Mị hóa thờ ơ, lạnh lùng. Mọi cảm xúc trong cô dường như đã chai lì. Tuy nhiên, khát vọng sống trong Mị chưa hoàn toàn lụi tắt. Trong Mị luôn tồn tại hai con người tưởng chừng đối lập: Con người bên ngoài lạnh lùng vô cảm và con người bên trong có sức sống âm thầm nhưng mãnh liệt.
Tác giả lấy khung cảnh mùa xuân, đêm xuân làm nền cho diễn biến tâm trạng của Mị. Mùa xuân, đất trời tưng bừng màu sắc, rộn rã âm thanh, rất gần gũi với quãng đời hồn nhiên, vui vẻ ngày trước của Mị: “Trên đầu núi, các nương ngô, nương lúa gặt xong, ngô lúa đã xếp yên đầy các nhà kho. Trẻ con đi hái bí đỏ, tinh nghịch, đã đốt những lều canh nương để sưởi lửa. Ở Hồng Ngài người ta thành lệ cứ ăn Tết khi gặt hái vừa xong, không kể ngày, tháng nào. Ăn Tết như thế cho kịp lúc mưa xuân xuống thì đi vỡ nương mới. Hồng Ngài năm ấy ăn Tết giữa lúc gió thổi vào cỏ gianh vàng ửng, gió vã rét rất dữ dội”. Thiên nhiên chuyển mùa và những năng động của cuộc sống đã tác động vào tận cùng ngõ sâu, góc khuất của tâm hồn đã bị băng giá. Hình ảnh mùa xuân về thật gợi cảm, đầy sắc màu và sinh động. “ Trong các làng Mèo Đỏ, những chiếc váy hoa đã đem ra phơi trên mỏm đá xòe như con bướm sặc sỡ... Đám trẻ đợi Tết, chơi quay, cười ầm trên sân chơi trước nhà. Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi”. Những khung cảnh ngày xuân đang tới khiến tâm hồn Mị như đang được sưởi ấm, trái tim người con gái vốn đang hoen rỉ giờ đây có dịp hồi sinh, tỉnh thức. Bao nỗi đau đớn, buồn tủi hòa trong hạnh phúc, vui sướng, những cảm xúc thiết tha ấy đang trào dâng trong lòng Mị. Đặc biệt, khi nghe tiếng sáo gọi bạn tình nơi đầu vách núi vọng lại, Mị "thiết tha bổi hổi", tâm hồn Mị dường như được tưới lên một sức sống, tiếp lên một thứ tình cảm thôi thúc Mị, Mị lúc này trở nên biết yêu và biết cảm nhận mọi vật xung quanh hơn, tiếng hát câm nín bấy lâu đang cất lên nhịp nhàng trong từng hơi thở của cô gái, tiếng hát thầm ấy chứa chan bảo nỗi lòng, bao nỗi tâm sự:
"Mày có con trai con gái rồi Mày đi làm nương Ta không có con trai con gái Ta đi tìm người yêu." Sự thay đổi trong tâm hồn Mị càng được bộc lộ rõ ràng thông qua chi tiết Mị uống rượu "Ngày Tết, Mị cũng uống rượu. Mị lén lấy hũ rượu, cứ uống ực từng bát".Trên thực tế Mị ở trong nhà thống lý Pá Tra không hề có một vị trí nào, cô sống cuộc đời còn bần cùng khổ sở hơn cả loài vật nuôi, thế nên việc uống rượu đối với Mị là một sự kiện xa xỉ, thậm chí nếu bị bắt được có lẽ Mị sẽ bị đánh trói, bắt phạt. Dù thế nhưng Mị vẫn lén lấy rượu uống, điều đó giống như là một sự phản kháng, Mị muốn đòi quyền lợi cho mình, cả nhà thống lý đều được uống rượu ăn Tết đủ đầy, Mị cũng muốn được như vậy, Mị muốn một lần được sống như con người ở cái nơi đã mang đến cho Mị biết bao nhiêu là đau khổ. Và cứ thế Mị uống rượu ừng ực, từng bát, uống không phải để thỏa mãn cái niềm khao khát, thèm muốn, mà dường như Mị đang cố uống cho trôi đi hết tất cả những uất ức khổ đau, cũng là cái cách mà cô thể hiện sự phẫn nộ, khó chịu trong lòng bấy lâu nay. Trong men rượu cay, Mị bỗng nhớ về những ngày xưa, khi Mị còn chưa bị ép làm dâu
một cô gái luôn giữ trong mình một ngọn lửa của sức sống, ngọn lửa ấy thật thiêng liêng và quý giá. Trong bần cùng, đau khổ, bao áp bức, bất công, tàn nhẫn, trong hoàn cảnh đau thương nhất vẫn không vùi tất được ngọn lửa lòng trong Mị, một sức sống bất diệt, không một thế lực nào có thể giết chết đi sức sống tiềm tàng của những con người dũng cảm, tin yêu cuộc sốngị bắt đầu phản kháng "Mị vùng bước đi" nhưng dây trói siết lại, "tay chân đau không cựa được", nghe tiếng ngựa đạp vào vách, Mị lần nữa ý thức được nỗi đau thân phận rằng bản thân thậm chí còn chẳng bằng con ngựa. Bởi lẽ, con ngựa còn được tự do đôi chân mà đạp vào vách, còn Mị cả chân tay đều bị trói cứng không thể cựa quậy, Mị chảy nước mắt, nghĩ về cuộc đời đau khổ của mình bằng một tâm thế xót xa, cái mà bao lâu nay Mị dường như đã bỏ qua.
Đêm tình mùa xuân đã kết thúc bằng việc Mị bị trói đứng trong buồng ngủ, thế nhưng đó không phải là sự kết thúc, mà thực tế rằng tất cả những sự kiện diễn ra tuần tự đều có ý nghĩa dần dà đánh thức tâm hồn đang nép kỹ trong lớp vỏ chai sần của Mị. Cho đến khi Mị hoàn toàn ý thức được nỗi đau thân phận, ý thức được giá trị của bản thân, cùng với niềm khao khát mãnh liệt được sống, được tự do, thì cũng chính là lúc Mị hoàn toàn sống lại một cách đúng nghĩa cả thể xác lẫn tinh thần. Sự kiện A Sử trói Mị chính là tiền đề, khởi đầu cho những sự phản kháng mạnh mẽ, tự giải thoát cho người khác và cho chính bản thân Mị, để tìm đến một cuộc đời, một tương lai mới tốt đẹp hơn.
Với bút pháp hiện thực sâu sắc, nghệ thuật miêu tả tâm lí tinh tế, những chi tiết chọn lọc, Tô Hoài đã xây dựng thành công nhân vật Mị. Cuộc đời đau thương, tủi nhục của Mị có ý nghĩa tiêu biểu cho kiếp người sống khốn khổ của người dân miền núi dưới ách thống trị. Tô Hoài viết văn mang tính nhân đạo, cảm thương cho những người lao động.
Mị trong Vợ chồng A Phủ là một nhân vật điển hình cho nhiều đồng bào miền núi phía Bắc có số phận bất hạnh, phải chịu cảnh áp bức bóc lột của cả cường quyền và thần quyền trong giai đoạn trước cách mạng tháng tám. Với tình cảm gắn bó tha thiết và đôi mắt thấu hiểu của mình Tô Hoài không chỉ phản ánh hiện thực xã hội đầy khắc nghiệt mà còn thông qua đó bộc lộ những vẻ đẹp tiềm ẩn trong từng nhân vật, mà ở Mị là vẻ đẹp tài năng, nhan sắc, nhân cách, sự khao khát tự do mãnh liệt, tình yêu cuộc sống tha thiết, sự phản kháng mạnh mẽ đối với những bất công mà cô phải gánh chịu, để tự giải thoát cho chính bản thân và cả người khác.
