Phóng sự này được hỗ trợ bởi California Health Equity Fellowship từ USC Annenberg Center for Health Journalism và một khoản tài trợ từ Pulitzer Center.
Nếu không nhờ vợ khuyên đi khám sức khỏe trước khi cưới, có lẽ Tony Lau - một nhà thầu dọn đến San Francisco từ thời thiếu niên - phải mất nhiều năm mới biết mình bị viêm gan B mãn tính - một loại nhiễm siêu vi kéo dài có thể gây tổn thương gan.
“Tôi không phải người thích đi bác sĩ khi không có lý do,” Lau nói.
Khi được chẩn đoán lúc 28 tuổi, anh vẫn khỏe mạnh, hiếm khi đến bác sĩ trừ những trường hợp như chấn thương khi chơi bóng rổ. Đó chính là phần nguy hiểm của căn bệnh này: vì tuy có bệnh nhưng hầu như không có triệu chứng rõ ràng, chỉ mệt mỏi là dấu hiệu thường thấy, dễ bị bỏ qua. Vì vậy các chuyên gia gọi viêm gan B mãn tính là “kẻ giết người thầm lặng,” dù đã có thuốc kháng siêu vi để ngăn bệnh tiến triển.
Nếu Lau không được xét nghiệm và điều trị đúng lúc, có thể anh đã rơi vào số 1 trong 4 bệnh nhân viêm gan B sẽ bị hư gan vĩnh viễn.
Viêm gan B thường bị hiểu sai, và tình trạng càng nặng thêm vì thiếu tầm soát. Viêm gan B mãn tính không được phát hiện thường xuyên như các ca cấp tính, khiến bệnh dễ tiến triển âm thầm và gây hại nhiều hơn. Theo Tổ Chức Y Tế Thế Giới, chỉ 13% người nhiễm siêu vi biết mình mắc bệnh. Phần lớn - đặc biệt trong cộng đồng di dân và người thiểu số - không được chẩn đoán và cũng không được chữa trị đúng lúc.
Chưa có thuốc trị dứt, nhưng có thuốc uống hằng ngày giúp khống chế siêu vi và giảm nguy cơ hư gan. Nếu để muộn, khi bệnh chuyển sang ung thư gan, ghép gan có thể là lựa chọn duy nhất. Vì vậy, việc kiểm soát bệnh sớm rất quan trọng.
Chênh lệch chủng tộc
Người Mỹ gốc Á, dân đảo Thái Bình Dương và di dân từ Phi Châu hạ Sahara chiếm tỷ lệ cao bất thường trong số bệnh nhân viêm gan B mãn tính ở Hoa Kỳ, một sự chênh lệch kéo dài dù đã có nhiều thập niên vận động.
Người Mỹ gốc Á Thái Bình Dương chỉ chiếm 7% dân số Hoa Kỳ nhưng chiếm hơn phân nửa số ca viêm gan B mãn tính. Khoảng 70% ca thuộc về những người sinh ra ở nước ngoài, nhất là tại Á Châu, các đảo Thái Bình Dương và Phi Châu, theo dữ liệu của CDC.
Số liệu CDC còn cho thấy người Mỹ gốc Á và dân đảo Thái Bình Dương có nguy cơ mắc bệnh cao gấp 11 lần so với người da trắng không có gốc La Tinh. Ở California, nhóm này chiếm 15,5% dân số nhưng hơn phân nửa ca mới trong giai đoạn 2017-2021 là viêm gan B mãn tính.
Trong ba năm qua, một phong trào kêu gọi tăng cường thu thập dữ liệu và thử nghiệm nhằm kiểm soát bệnh đã đã nổi lên, nhưng tiến độ vẫn chậm do thiếu ngân sách.
Có thuốc chữa không?
Bác sĩ Maurizio Bonacini, chuyên khoa tiêu hóa tại UCSF, đang phụ trách một nhánh của thử nghiệm lâm sàng kéo dài 72 tuần với liệu pháp gồm ba loại thuốc. Các nhà nghiên cứu kỳ vọng liệu pháp này sẽ chữa được cho nhiều bệnh nhân viêm gan B mãn tính. Ông dự đoán cuộc thử nghiệm quốc tế B-United, do hãng GSK tài trợ, có thể kết thúc vào năm 2027.
Thử nghiệm B-United gồm hai mũi chích để giảm lượng siêu vi trong cơ thể, sau đó 24 tuần đưa thêm thuốc Bepirovirsen. Khi dùng riêng, Bepirovirsen đã chữa khỏi khoảng 10% bệnh nhân.
“Với phác đồ mới, họ kỳ vọng tỷ lệ chữa khỏi bệnh sẽ từ 20% đến 50%, tùy lượng siêu vi trong cơ thể,” Bonacini cho hay.
Việc tuyển người tham gia thử nghiệm lâm sàng thương dễ dàng nhất ở những bệnh nhân có trình độ học vấn cao và thuộc tầng lớp trung lưu. Trong khi đó, nỗ lực của Bonacini nhằm mời gọi người Mỹ gốc Á và gốc đảo Thái Bình Dương ở nhiều mức thu nhập khác nhau chỉ đạt được một mức giới hạn,
“Tôi tin rằng khi bệnh nhân biết có khả năng chữa khỏi, họ sẽ quan tâm hơn đến các thử nghiệm lâm sàng ngày càng có kết quả tốt hơn,” ông nói.
Cắt ngân khoản thời Trump
Chính quyền Trump cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu y khoa, đe dọa tiến trình tìm ra phương pháp chữa trị viêm gan B. Ngân sách mới dự trù cắt 1,8 tỉ Mỹ kim của Viện Y Tế Quốc Gia (NIH) và xóa bỏ toàn bộ tài trợ liên bang cho Viện Sức Khỏe và Chênh Lệch Sức Khỏe của Các Sắc Dân Thiểu Số (NIMHD), đồng thời còn cắt thêm ở Cơ Quan Quản Trị Thực Phẩm và Dược Phẩm (FDA), cơ quan có thẩm quyền sau cùng trong việc chuẩn thuận các loại thuốc và phương pháp điều trị mới.
Tháng Tư vừa qua, phòng thí nghiệm hàng đầu cả nước về xét nghiệm viêm gan tại Atlanta cũng bị đóng cửa do chính quyền Trump cắt giảm nhân sự tại Bộ Y Tế và Dịch Vụ Nhân Sinh. Bà Chari Cohen, Chủ tịch Tổ chức Viêm Gan B tại Pennsylvania, cảnh báo rằng việc này làm suy yếu nghiêm trọng khả năng của quốc gia trong việc phân tích dữ liệu và phát hiện các đợt bùng phát viêm gan siêu vi. Việc đóng cửa ấy cũng có thể cản trở nỗ lực đối phó với các đợt bùng phát, như đợt tăng vọt các ca viêm gan A tại Los Angeles hồi tháng Năm vừa qua.
Bà Cohen cho biết: Viêm gan B mãn tính là bệnh bắt buộc phải báo cáo, tức các cơ sở y tế và phòng thí nghiệm địa phương phải thông báo cho cơ quan y tế công cộng tiểu bang và địa phương khi phát hiện ca bệnh. Tuy nhiên, dữ liệu thu thập được vẫn không phản ánh đầy đủ toàn cảnh về căn bệnh này.
Bà cho biết hệ thống theo dõi viêm gan B mãn tính hiện thiếu thốn nguồn lực, khiến việc phân tích và hiểu rõ mức độ lan rộng của bệnh bị hạn chế. Các nghiên cứu cho thấy có thể đến 80% người nhiễm vẫn chưa được chẩn đoán.
Trung Tâm Kiểm Soát và Phòng Ngừa Dịch Bệnh (CDC), thuộc Ban Viêm Gan Siêu Vi, dựa vào dữ liệu do các cơ quan y tế tiểu bang và địa phương cung cấp. Nhưng cách thu thập dữ liệu lại tùy thuộc vào nguồn lực của từng nơi, nên có nơi báo cáo chi tiết hơn nơi khác. Chẳng hạn, California - tiểu bang có đông người gốc Á và gốc đảo Thái Bình Dương cùng gánh nặng lớn về viêm gan B mãn tính - mãi đến năm 2021 mới bắt đầu báo cáo hằng năm cho CDC về các ca viêm gan B mãn tính vừa được xác nhận.
Ngăn ngừa
Phần lớn nỗ lực y tế công cộng về viêm gan B tập trung vào việc ngăn ngừa lây nhiễm, chủ yếu bằng cách chích ngừa cho trẻ em và kiểm bệnh cho phụ nữ mang thai để ngăn truyền bệnh từ mẹ sang con. Những biện pháp này đã đạt được một số kết quả khả quan, theo lời bác sĩ Amy Tang, giám đốc chương trình y tế di dân tại North East Medical Services, nơi phục vụ đông đảo người Mỹ gốc Á ở vùng Vịnh.
“Nhưng,” bà nói thêm, “chúng ta vẫn còn một đông người trưởng thành hoặc không biết mình đã nhiễm bệnh, hoặc đã nhiễm nhưng cần được theo dõi.”
Trong mười năm qua, tiến triển trong việc giảm số ca tử vong liên quan đến viêm gan B ở người Mỹ gốc Á và gốc đảo Thái Bình Dương hầu như không đáng kể; tỉ lệ tử vong của nhóm này vẫn cao hơn rõ rệt so với các nhóm sắc dân khác.
Kiểm soát toàn diện
Yếu tố then chốt để hiểu rõ viêm gan B là mở rộng việc sàng lọc. Trong nhiều năm, xét nghiệm viêm gan B vắng bóng tại nhiều cơ sở y tế, tạo ra khoảng trống lớn trong việc phát hiện và điều trị.
Một dự luật được Quốc Hội California thông qua năm 2021 buộc các bác sĩ chính phải đề nghị xét nghiệm viêm gan B và C cho những người có nguy cơ, bao gồm những ai sinh ra ở Trung Á, Đông Nam Á và vùng hạ Sahara châu Phi. Đến năm 2023, CDC đã cập nhật hướng dẫn, khuyến nghị tất cả người trưởng thành nên được sàng lọc ít nhất một lần bằng xét nghiệm máu đơn giản.
Ở San Francisco, các bệnh viện cộng đồng từ lâu đã thực hiện xét nghiệm viêm gan B cho tất cả bệnh nhân. Tuy thành phố chưa có hệ thống giám sát y tế công cộng vững mạnh về viêm gan B mãn tính, nhưng vẫn có những nơi như Chinese Hospital và North East Medical Services, luôn coi việc xét nghiệm là thường lệ, đồng thời cung cấp dịch vụ và tiếp cận cộng đồng theo cách gần gũi, phù hợp với văn hóa.
San Francisco Hep B Free
Đầu thập niên 2000, một loạt ca tử vong bất ngờ ở tuổi còn trẻ gây ra bởi bệnh viêm gan B đã gây chấn động trong cộng đồng người Mỹ gốc Á. Đáp lại, năm 2007, các lãnh đạo cộng đồng địa phương và giới y sĩ đã thành lập chương trình San Francisco Hep B Free, nay đổi tên thành Hep B Free. Liên minh này quy tụ giới chức chính quyền cùng đại diện các bệnh viện và cơ sở y tế lớn trong vùng, họp thường xuyên để bàn thảo về căn bệnh.
Stuart Fong, khi ấy làm việc tại Chinese Hospital, là một trong những sáng lập viên. Ông góp phần khởi động chương trình viêm gan B tại bệnh viện, cung cấp xét nghiệm miễn phí cho cộng đồng. Fong kể rằng nhân viên thường bày bàn ngay tại các sinh hoạt cộng đồng để tiếp thêm nhiều cư dân.
Richard So, người lãnh đạo mới của liên minh, đang tìm cách khôi phục những nỗ lực đó. Ông và các cộng sự đang soạn một cẩm nang trình bày cách thức giúp các cơ sở y tế triển khai sàng lọc phổ cập, để có thể nhân rộng mô hình này ở nơi khác.
